29 grudnia 2020 roku zmarł prof. dr hab. inż. arch. Jan Juliusz Tajchman, wybitny badacz i konserwator zabytków architektury, wspaniały człowiek, wielki autorytet i wychowawca wielu pokoleń konserwatorów. Miał 91 lat.
Prof. dr hab. inż. arch. Jan Tajchman urodził się 21 maja 1929 r. w Krośniewicach w rodzinie nauczycielskiej. W latach 1945–49 i 1957–58 aktywnie działał w Związku Harcerstwa Polskiego. W 1953 r. ukończył studia na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej (gdzie był uczniem profesora Władysława Czarneckiego), a w roku 1962 został absolwentem kierunku konserwatorstwo na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Siedem lat później ukończył kurs konserwatorski zorganizowany przez Centro Internazionale di Studi per la Conservazione ed il Restauro dei Beni Culturali w Rzymie. W 1974 r. obronił pracę doktorską na Politechnice Wrocławskiej otrzymując tytuł doktora nauk technicznych. Na tej samej uczelni przedstawił w roku 1989 rozprawę habilitacyjną i uzyskał stopień doktora habilitowanego. Po studiach w Poznaniu powrócił do Torunia, gdzie pracował jako nauczyciel w Technikum Budowlanym oraz jako projektant dla Biura Projektów Inwestycyjnych Skupu. W 1960 r. rozpoczął pracę w Oddziale Toruńskim P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków, gdzie do 1974 r. pełnił funkcję kierownika Pracowni Projektowej, a w latach 1974–1990 – kierownika Zespołu Sprawdzającego. Działalność projektową i konserwatorską umiejętnie godził z pracą dydaktyczno-naukową w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK: w okresie od 1955 do 1966 był zatrudniony jako asystent i starszy asystent, a w latach 1966–1990 jako starszy wykładowca. W 1990 r. objął stanowisko docenta, a następnie awansował na stanowisko profesora nadzwyczajnego. W 1996 r. nadano mu tytuł profesora zwyczajnego.
Na UMK wykładał m. in.: Historię technik budowlanych z elementami materiałoznawstwa, Konserwację i restaurację zabytków architektury, Inwentaryzację zabytków architektury. Prowadził seminarium magisterskie poświęcone problematyce historycznej i konserwatorskiej zabytków architektury. Był promotorem ponad 100 prac magisterskich i 3 doktorskich. W pracy dydaktycznej poza UMK swoimi doświadczeniami i wiedzą dzielił się także z alumnami Wyższego Seminarium Duchownego w Toruniu (1992–2002), studentami Wydziału Technologii Drewna SGGW w Warszawie (2000–2003) oraz słuchaczami konserwatorskich studiów podyplomowych Politechniki Warszawskiej, Politechniki Łódzkiej i UTP w Bydgoszczy. Jako dydaktyk zawsze ogromną wagę przywiązywał do przekazywania wiedzy konserwatorskiej tym środowiskom i grupom zawodowym, które współdecydują o przebiegu prac konserwatorskich i o losach zabytków. Organizował kursy konserwatorskie dla pracowników PP PKZ (architektów w latach 1965–1969 i średniego personelu technicznego w latach 1968–1976) oraz dla członków Komisji Episkopatu Polski ds. Sztuki Kościelnej (1994–96). Z jego inicjatywy powołano na UMK w latach 70. studia zaoczne z zakresu konserwatorstwa, a w roku 1996 konserwatorskie studia podyplomowe.
Zainteresowania badawcze Profesora Jana Tajchmana objęły złożoną problematykę historyczną i konserwatorską zabytków architektury. W swoich naukowych dociekaniach z zakresu historii technik budowlanych koncentrował się przede wszystkim na zagadnieniach związanych z zabytkową stolarką architektoniczną i z historycznymi konstrukcjami więźb dachowych. W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęcał Profesor teorii konserwacji zabytków architektury. Rezultaty swoich prac badawczych opublikował w kilku pozycjach książkowych i w ponad 100 artykułach. Do najważniejszych należy zaliczyć: Więźba dachowa ratusza toruńskiego z 1727 r., „Rocznik Muzeum w Toruniu”, 1992, t. IX; Stropy drewniane w Polsce – propozycja systematyki, BMiOZ, seria C, „Studia i materiały”, 1989, t. 4; Stolarka okienna w Polsce. Rozwój i problematyka konserwatorska, BMiOZ, seria C, „Studia i materiały”, 1990, t. 5; Stolarka okienna. Słownik terminologiczny architektury, Warszawa 1993; Kamienica Pod Gwiazdą w Toruniu i jej problematyka konserwatorska, „AUNC. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, 1994, T. XXV; Konserwacja zabytków architektury – uwagi o metodzie, „Ochrona Zabytków”, 1995, z. 2; Czynniki kształtujące i warunkujące ochronę i konserwację zabytków architektury [w:] Architectura et historia. Studia Mariano Arszyński septuagenario dedicata (red. M. Woźniak), Toruń 1999; Adaptacja zabytków architektury w świetle współczesnej teorii ochrony i konserwacji dóbr kultury [w:] Konserwacja, wzmacnianie i modernizacja budowlanych obiektów historycznych i współczesnych, Kielce 2001; Problem rozbudowy neogotyckich kościołów ceglanych na przykładzie dwóch realizacji [w:] Cegła w architekturze środkowo-wschodniej Europy, Malbork 2002; Aranżacja i wyposażenie zabytkowych prezbiteriów adaptowanych do liturgii posoborowej (problematyka liturgiczna, konserwatorska i artystyczna, Katowice 2008; Toruńskie zabytki architektoniczne adaptowane na potrzeby Muzeum Okręgowego w Toruniu [w:] Księga pamiątkowa 150-lecia Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011 (red. K. Mikulski i E. Okoń) Toruń, 2011.
Niezwykle ważnymi dla ochrony zabytków są ostatnie prace Profesora: Na czym polega metoda ochrony, konserwacji i zagospodarowania ruin zamkowych [w:] Zamki w ruinie – zasady postępowania konserwatorskiego (red. B. Szmygin, P. Molski) ICOMOS Warszawa–Lublin 2012; Toruńskie elewacje w typie tzw. Domu Kopernika [w:] Stare i nowe dziedzictwo (red. J. Raczkowski), Toruń 2013; Standardy opracowywania dokumentacji projektowej dla tzw. zabytków nieruchomych (propozycja); ICOMOS 2013 (wersja elektroniczna); Analiza zakresu kształcenia i innych czynników mających wpływ na działania architektów i inżynierów budowlanych w dziedzinie konserwacji i restauracji zabytków architektury w Polsce [w:] Nauczanie i popularyzacja ochrony dziedzictwa (red. B. Szmygin), ICOMOS Warszawa–Lublin 2014; Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy a przyczyny jego degradacji w Polsce oraz drogi do jej powstrzymania [w:] Prawo ochrony zabytków (red. K. Zeidler), Gdańsk: Uniwersytet Gdański, 2014.
Główne kierunki prowadzonej przez niego działalności architektonicznej i konserwatorskiej określała tak bliska Profesorowi sentencja: conservatio est aeterna creatio. W jego dorobku twórczym na pierwszy plan wysuwały się przede wszystkim projekty i realizacje z zakresu architektury sakralnej. Charakterystycznym rysem jego działalności konserwatorskiej było dążenie do urzeczywistnienia w praktyce teoretycznych założeń Karty Weneckiej. W dorobku artystyczno-konserwatorskim znajduje się ponad 60 realizacji, a także liczne ekspertyzy z zakresu konserwacji zabytków architektury i stolarki budowlanej. Jest autorem projektów rozbudowy zabytkowych kościołów w Ciechocinku (1983), Lubsku (1997) i Zawadzie (2005), projektów wyposażenia wnętrz katedr w Sankt Petersburgu (1996–97) i Moskwie (1998–99), a także projektów adaptacji dawnych prezbiteriów do wymogów liturgii określonych przez Sobór Watykański II (kościoły: NMP w Toruniu, św. Walentego w Łążynie i katedra w Płocku). Do bardzo ważnych osiągnięć Profesora należy zaliczyć opracowanie (razem z prof. Marianem Arszyńskim) dokumentacji do wniosku o wpis Torunia na Listę Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO.
W ciągu ponad pięćdziesięciu lat pracy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika Profesor pełnił ważne funkcje administracyjne. W latach 1990–2002 był kierownikiem Zakładu Konserwatorstwa. W latach 1990–1996 dwukrotnie wybrano go na Dziekana Wydziału Sztuk Pięknych, był członkiem Senatu UMK. Przez wiele lat był kierownikiem Zaocznego Studium Konserwacji Zabytków Architektury, a następnie Zaocznego Studium Ochrony Dóbr Kultury oraz Studiów Podyplomowych z zakresu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Sztuki Kościelnej. O wielostronności zainteresowań i pełnej zaangażowania postawie Profesora świadczy także długa lista stowarzyszeń, organizacji i komisji eksperckich, w których działał: Sekcja Architektury i Urbanistyki oraz Ochrony Zabytków IV Wydziału PAN (1969–92), ICOMOS (1971–2000), Stowarzyszenie Architektów Polskich (od 1954), Stowarzyszenie Historyków Sztuki (od 1964), Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków (od 1984), Rada Konserwatorsko-Budowlana Diecezji Toruńskiej (od 1994), Wojewódzka Rada Ochrony Dóbr Kultury w Bydgoszczy (1965–80) i w Toruniu (1975–89), Kujawsko-Pomorska Wojewódzka Rada Ochrony Dóbr Kultury (od 2003). Ponadto w latach 1993–2002 był członkiem Komitetu Redakcyjnego kwartalnika Ochrona Zabytków. Był również członkiem honorowym PKN ICOMOS.
Za swoją działalność naukową, artystyczną, konserwatorską i pedagogiczną Profesor został uhonorowany między innymi: Nagrodą Ministra Edukacji Narodowej (1989); I Ogólnopolską Nagrodą Roku 1989 Stowarzyszenia Architektów Polskich (1990); Nagrodą Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa (1990); I nagrodą Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (1990); Dyplomem Ministra Kultury i Sztuki (1995); Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1993); Medalem Pro Ecclesia et Pontifice (1999); Medalem od Biskupa Toruńskiego – zasłużony dla diecezji toruńskiej (1999); Złotym Astrolabium – honorowe wyróżnienie Towarzystwa Miłośników Torunia (2000); Honorowym medalem Thorunium od Prezydenta Miasta Torunia (2005); Medalem im. Prof. Leonarda Lorentowicza od Towarzystwa Przyjaciół Ciechocinka (2007); Medalem im. Hanny Pieńkowskiej i Jerzego Łomnickiego od Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków (2008); Nagrodą im. prof. Jana Zachwatowicza (2010); Medalem na wstędze za zasługi dla miasta Torunia od Rady Miasta Torunia (2012); Medalem Hereditas Saeculorum za szczególne osiągnięcia związane z opieką nad zabytkami i ochroną zabytków od Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2014); Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2019).
